خواجه نصیر توسی، شخصیتی خاص در تاریخ ایران

ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن توسی (زاده توس بسال 598 (قمری)، برابر 580 (خورشیدی) و متوفای 18 ذی الحجه 672 (قمری) برابر 11 تیر 635، در کاظمین) ملقب به خواجه نصیر الدین توسی، فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضیدان و سیاست مدار ایرانی شیعه سده هفتم است.

 وی یکی از سرشناس ترین و متنفذ ترین شخصیت های تاریخ جریان های فکری اسلامی است. علوم دینی و عقلی را زیر نظر پدرش، و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی اش آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند و در آنجا به عنوان دانشمندی بر جسته شهرت یافت. وی در زمان حمله مغول به ایران در پیش ناصر الدین، محتشم قهستان، به کار های علمی خویش مشغول شد. در همین زمان اخلاق ناصری را نوشت. پس از مدتی به نزد اسماعیلیان در دژ الموت نقل مکان کرد، اما پس از حمله هلاکوی مغول و پایان یافتن فرمانروایی اسماعیلیان (635 ه.خ) هلاکو، نصیر الدین را به سمت مشاور و وزیر خود برگزید، تا جایی که هلاکو را به تازش به بغداد و سرنگونی عباسیان یاری کرد.

خواجه نصیر الدین توسی در 18 ذی الحجه 672 (قمری) هجری قمری وفات یافت، و در کاظمین دفن شد.

وی سنت فلسفه مشایی را که پس از ابن سینا در ایران رو به افول گذاشته بود، بار دیگر احیا کرد. وی مجموعه آرا و دیدگاه های کلامی شیعه را در کتاب (تجرید الاعتقاد) گرد آورد.

او در مراغه رصد خانه ای ساخت و کتابخانه ای بوجود آورد که حدود 40 هزار جلد کتاب در آن بوده است. او با پرورش شاگردانی همچون قطب الدین شیرازی و گردآوری دانشمندان ایرانی عامل انتقال تمدن و دانش های ایران پیش از مغول به آیندگان شد.

وی یکی از توسعه دهندگان علم مثلثات است که در قرن 16 میلادی کتاب های مثلثات او به زبان فرانسه ترجمه شد.

زندگی او بر پایه دو هدف اخلاقی و علمی بنا نهاده شده بود، او در بیشتر زمینه های دانش و فلسفه، تالیفات و رسالاتی از خود به یادگار گذاشته که بیشتر عربی هستند، اما 25 درصد نوشته های وی به زبان پارسی بوده اند. از معروفترین آثار او به پارسی، «اساس الاقتباس» و «اخلاق ناصری» را می توان یاد کرد. وی اخلاق ناصری و رستگاری راستین انسان‌ها را در سعادت نفسانی، سعادت بدنی و سعادت مدنی می داند و این نکته نشان می دهد که خواجه در مسائل مربوط به بهداشت جسمانی و روانی هم کارشناس بوده است.

نصیر الدین توسی حدود 26 سال در قلعه های اسماعیلیه به سر برد اما در این دوران لحظه ای از تلاش علمی بازننشست و کتاب های متعددی از جمله «شرح اشارات ابن سینا»، «تحریر اقلیدس»، تولی و تبری و اخلاق ناصری و چند کتاب و رساله ی دیگر را تالیف کرد. خواجه در پایان کتاب شرح اشارات می نویسد: «بیشتر مطالب آن را در چنان وضع سختی نوشته ام که سخت تر از آن ممکن نیست و بیشتر آن را در روزگار پریشانی فکر نگاشتم که هر جزئی از آن ظرفی برای غصه و عذاب دردناک بود و پشیمانی و حسرت بزرگی همراه داشت و زمانی بر من نگذشت که از چشمانم اشک نریزد و دلم پریشان نباشد و زمانی پیش نمی آمد که دردهایم افزون نگردد و غم‌هایم دو چندان نشود.